V. Үгсийн сангийн бүрэлдэхүүнийг найруулгын
талаас ангилах нь . <...> Бурхны шашин дэлгэрсэн үеийн монгол хүний нэр . <...> Төмөрцэрэна, в частности его монография «Монгол хэлний үгийн сангийн судлал» (1974),
У.-Ж. <...> Сумъяабаатара (Орчин цагийн
монгол хэлний үгсийн сангийн судлалын үндэс. <...> Баттогтоха (Монгол хэлний хураангуй лавлах дөрөвдүгээр дэвтэр. <...> 5
Монгол хэлний үгсийн сангийн судлал, түүний судлах зүйл
Аливаа хэлний үгийн сан1, үгсийн бүрэлдэхүүнийг2 судалдаг хэл
шинжлэлийн салбар3 ухааныг үгсийн сангийн судлал буюу үгсийн сангийн зүй гэдэг. Үүнийг грек хэлээр lexicologos гэх бөгөөд, lexicos – үг4,
logos гэдэг нь сургаал5 гэсэн утгатай үг ажээ.
Yгсийн сангийн судлалыг6 дараах байдлаар нь ингэж хуваадаг: семасиологи7, этимологи8, ономастика9, фразеологи10, лексикографи11. <...> Семасиологи нь үгийн утга голчлон судалдаг, харин этимологи
бол үгийн бий бололго шинжэлдэг эрдэм юм. <...> Нэр зүй бол үгийн сангийн судлалын нэгэн салбар бөгөөд үүнд хүний овог нэр (антропонимика), газар усны нэр (топонимика), овог аймаг, ястан үндэстний нэр (этнонимика), бурханы, чөтгөрийн нэр (теонимика), амьтны нэрийг (зоонимика) нарийвчлан судалдаг. <...> Монгол хэлний хэвшмэл хэлц үг тогтмол
холбоо үгсийг12 үздэг, гэвч лексикографи толиудын зохиолго шинжэлдэг
ухаан мөн.
Үгсийн сангийн судлалыг ерөнхий13 ба тусгай14 гэж хоёр хуваана. <...> Монгол хэлний үгсийн
сангийн судлал нь тусгай үгсийн сангийн судлал болно.
Үүнээс гадна орчин цагийн монгол хэл шинжлэлд түүхэн үгсийн
сангийн судлал16, харьцуулсан үгсийн сангийн судлал17, ойллого үгсийн
сангийн судлал18 гэж гурван зүйл болгон хувааж үздэг. Үүнд, түүхэн
үгсийн сангийн судлал нь үгсийн сангийн үүсэл хөгжлийн талыг голлон
судалдаг19, харьцуулсан <...>
Лексикология_современного_монгольского_языка_учеб._пособие _С. Г. Атсанавонг;_Забайкал._гос._гум.-пед._ун-т._.pdf
Забайкальский государственный гуманитарно-педагогический
университет им. Н. Г. Чернышевского
С. Г. Атсанавонг
ЛЕКСИКОЛОГИЯ СОВРЕМЕННОГО
МОНГОЛЬСКОГО ЯЗЫКА
Учебное пособие для студентов,
изучающих монгольский язык как иностранный
Чита
ЗабГГПУ
2012
Стр.2
УДК 811.512.3(075.8)
ББК Ш164.1 – 923
Печатается по решению Учёного совета Забайкальского государственного
гуманитарно-педагогического университета им. Н. Г. Чернышевского
Ответственный за выпуск
С. Е. Старостина, д-р пед. наук, доцент,
проректор по учебной работе ЗабГГПУ
Рецензенты
Т. М. Дугаржапова, д-р филол. наук, проф., зав. академической
кафедрой монголоведения ЗабГГПУ;
С. В. Шойбонова, канд. филол. наук, доцент кафедры иностранных языков
и общей лингвистики
Восточно-Сибирской государственной академии культуры и искусств
Атсанавонг, С. Г.
Лексикология современного монгольского языка: учеб. пособие /
С. Г. Атсанавонг; Забайкал. гос. гум.-пед. ун-т. – Чита, 2012. – 103 с.
ISBN 978-5-85158-832-7
Учебное пособие по дисциплине «Основной восточный (монгольский)
язык» (раздел «Лексикология») ФГОС ВПО направления 030800 Востоковедение,
африканистика включает: 1) теоретический материал; 2) контрольные
вопросы; 3) словарь-минимум; 4) комплекс упражнений и заданий. Материалы
подготовлены для использования на лекционных, практических занятиях, а
также при самостоятельной работе студентов.
Пособие адресовано студентам, для которых монгольский язык является
основной специальностью, а также для лиц, углубленно изучающих данный
язык самостоятельно.
УДК 811.512.3(075.8)
ББК Ш164.1 – 923
ISBN 978-5-85158-832-7
© ЗабГГПУ, 2012
Стр.3
ГАРЧИГ
Предисловие .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 5
Монгол хэлний үгсийн сангийн судлал, түүний судлах зүйл . . . . . . . . . . . . . 6
I. Yгийн утга, түүний ангилал ба хэрэглэл.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 10
1.1. Ганц ба олон утгат үг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 10
1.2. Yгийн цөм ба шилжмэл утга.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 10
1.3. Төсөө утгат үг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
1.4. Ижил үг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.5. Ойролцоо утгат үг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 19
1.6. Эсрэг нэр .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 25
II. Үгсийн сангийн бүрэлдэхүүнийг гарал үүслээр ангилах нь.. .. .. .. . 30
2.1. Монгол хэлний уугал үг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 30
2.2. Монгол хэлний харь үг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2.3. Олон улсын чанартай үг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 36
III. Үгсийн сангийн бүрэлдэхүүнийг хэрэглээний
талаас ангилах нь .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 41
3.1. Нийт хэлний үг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 41
3.2. Хязгаарлагдмал хэрэглээний үг.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 41
Нутгийн аялгууны үг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 41
Нэр томьёо. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Мэргэжлийн үг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 48
Этгээд үг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 50
Бүдүүлэг үг хэллэг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 51
IV. Үгсийн сангийн бүрэлдэхүүнийг идэвхтэй,
идэвхгүй талаас ангилах нь.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 53
4.1. Идэвхтэй үг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
4.2. Идэвхгүй үг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 53
Хуучирсан үг хэллэг.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 54
Шинэ үг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
V. Үгсийн сангийн бүрэлдэхүүнийг найруулгын
талаас ангилах нь .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 59
5.1. Аман-ярианы хэлний үг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
5.2. Бичиг зохиолын хэлний үг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
5.3. Найруулга дундын үг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 60
VI. Монгол хэлний хэлц үг .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 62
VII. Монгол хэлний нэр зүй .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 67
7.1. Хүний нэр зүй (антропонимика) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
7.2. XIII зууны үеийн монгол хүний нэр. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
7.3. Бурхны шашин дэлгэрсэн үеийн монгол хүний нэр .. .. .. .. .. .. .. . 71
7.4. Шинэ үеийн монгол хүний нэр .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 77
7.5. Газар усны нэр зүй (топонимика) .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 82
7.6. Газар усны нэрэн дэх харь үг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
7.7. Түүхэн домогт нэрс.. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 88
7.8. Шинэтгэсэн нэрийн зүйл .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 91
7.9. Угсаатны нэр зүй (этнонимика) .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. . 93
VIII. Толь бичгийн судлал (лексикографи) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
Ашигласан ном хэрэглэгдэхүүн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
3
Стр.4
Предисловие
Учебное пособие представляет курс лексикологии современного
монгольского языка и предназначено для студентов филологического факультета
направления «Востоковедение, африканистика».
Цель учебного пособия – сообщить учащимся определённый объём
информации и привить им навыки чтения, адекватного перевода, ведения
беседы на монгольском языке, развить у них творческое мышление,
сформировать умение осмысливать, обобщать теоретические положения.
Пособие также призвано формировать умение работать с монгольской научной
литературой и использовать полученные знания на практике.
Задача курса заключается в том, что бы на основе изучения конкретных
языковых фактов дать общую характери стику словарного состава
монгольского языка, выявить его специфические особенности, показать
системный характер монгольской лексики.
Учебное издание имеет теоретическую и практическую направленность.
Теоретическая часть сопровождается примерами, словарёмминимумом,
которые должны содействовать усвоению изучаемого материала.
В целях активизации самостоятельной работы студентов в пособии
представлены упражнения, включены вопросы для самоконтроля,
перечни тем устных выступлений, конспектов, рефератов.
Теоретической основой учебного пособия послужили труды известных
монгольских учёных, прежде всего, Ж. Төмөрцэрэна, в частности
его монография «Монгол хэлний үгийн сангийн судлал» (1974),
У.-Ж. Ш. Дондукова, Г. Жамбалсүрэна, Б. Сумъяабаатара (Орчин цагийн
монгол хэлний үгсийн сангийн судлалын үндэс. – Улаанбаатар, 1985),
Д. Баттогтоха (Монгол хэлний хураангуй лавлах дөрөвдүгээр дэвтэр. –
Улаанбаатар, 1999; Монгол хэлний хураангуй лавлах тавдугаар дэвтэр. –
2000), Ц. Өнөрбаяра, А. Цог-Очира, Υ. Ариунболда (Орчин цагийн монгол
хэл. – Улаанбаатар, 2008).
5
Стр.6