Сулмакл= ут=мсем
Ч=ваш патшал=х гуманитари =сл=л=х\сен институч\ –
август=н 18-м\ш\нче Шупашкар хулинче
Ч=ваш Республикинчи чи ват= учрежденисенчен п\ри. +на
1930 ¸óëõè
Ч=ваш комплексл= =сл=л=х т\пчев институч\ тесе й\ркелесе
ян=. Нумай профильл\ ¸\н\ институт пу¸лам=ш тапх=рта
¸ак пайсенчен т=н=: промышленно¸па экономика, ял
õó¸àë=õ, культур=па ïóðí=¸ é\ðêè. ßòàðë= положени ò=ð=õ
унта =ñë=ë=õ библиотеки \¸ëåí\. 1931
¸улхи сентябр\н
15-м\ш\нче Ч=ваш АССР Хал=х комиссариач\н канаш\
Ч=ваш комплексл= =сл=л=х
т\пчев институч\ ¸инчен
положени ¸ир\плетн\, унта институт ум\нчи т\ллевсене,
ун=н структурине, персоналне, \¸е й\ркелекен механизмне
тата бюджетне пал=ртн=.
Институт=н п\ррем\ш директор\ Ч=ваш АССР ¸ут
ïóëí=. 1930 ¸óëñåí÷å
\¸ õàë=õ êîìèññàð\ Ì.Ñ. Сергеев
=ñë=ë=õ учрежденине Â.À. Äîëãîâ, Ñ.Ñ. Êóòÿøîâ, À.Ñ. Ñåðãååâà,
Н.В. Васильев
È.ß. Яковлев (Ñàëàìáåê) ертсе ïûí=, 1942–1963
(Øóïó¸¸ûííè), Í.À. Ðåçþêîâ,
¸улсенче
– Ï.Ã. Григорьев, Ñ.È. Óõâàòîâ, Â.Â. ×åáóõîâ,
Ò.Ã. Ãóñåâ, È.À. Афанасьев, Â.Í. Ëþáèìîâ, Ì.À. Àíäðååâ;
1963–1968 ¸óëñåí÷å – È.Ä. Êóçíåöîâ, 1968–1988 ¸óëñåí÷å
– Â.Ä. Димитриев.
1933 ¸óëõè íîÿáð\í 15-ì\ø\í÷åí ïó¸ëàñà äåêàáð\í
15-ì\ø\÷÷åí институт республик=ри 21 яла ï\ò\ì\øëå
ò\ï÷åí\. 1935 ¸óëõè èþë\í 15–18-ì\ø\ñåí÷å учреждени
ч=ваш ч\лхе п\л\в\н ыйт=в\семпе п\ррем\ш хут конференци
ирттерн\, унта ч=ваш ч\лхин орфографий\пе терминологине
сътсе ÿâí=. 1937 ¸óëòà òåï\ð ïûñ=ê мероприяти –
Ч=ваш тата Тутар АССР\сенче лингвистика экспедиций\ –
èðòí\, 23 районти 120 ял ò\ï÷åâå õóòø=íí=.
Институт кун-¸ул\ пултарулл= =счахсем тун= пыс=к
¸ит\нъсемпе пал=рса т=рать, кунта И.Д. Кузнецов,
Ï.Ã. Григорьев, Ò.Ì. Ìàòâååâ, Å.Ç. Çàõàðîâ, Ê.Â. Ýëëå,
3
Стр.3
Â.Ã. Åãîðîâ, È.Ñ. Òóêòàø, Ì.ß. Ñèðîòêèí, Í.Ð. Ðîìàíîâ,
Ò.Ã. Ãóñåâ, Ä.Å. Сапожников, Í.À. Ургалкина, À.À. Òðîôèìîâ,
Â.À. Íåñòåðîâ, Â.Ä. Димитриев, Â.Ô. Каховский,
Ï.Ñ. Êðàñíîâ, Â.Í. Âèêòîðîâ, Ò.È. Ïåòðîâà, Ë.Ã. Ôåäîðîâà,
Ý.ß. Дмитриева ò. ûò. те нумай â=é õóí=.
1989 ¸óëõè март óé=õ\í÷åí ïó¸ëàñà 2010 ¸óëõè апрельччен
Ч=ваш патшал=х гуманитари =сл=л=х\сен институтне
экономика =сл=л=х\сен доктор\ С.Р. Малютин, искусствоведени
доктор\ А.А. Трофимов тата истори =сл=л=х\сен
доктор\ В.С. Григорьев
ертсе
ïûí=. 2010
¸улхи июн\н
1-м\ш\нчен институт директор\ – филологи =сл=л=х\сен
кандидач\ Ю.Н. Исаев.
2010 ¸улсенче институт администраций\
=ñë=ë=õ
т\пчев \¸-х\лне лай=хлатас, ытти наука центр\семпе тусл=
¸ûõ=íóñåì ¸èð\ïëåòåñ ò\ë\øïå ¸\í\ óò=ìñåì òóí=. XX \ì\ð
в\¸\нчех институт \¸теш\сем п\т\млетълл\ наука сессий\сен
\¸íå ¸\í\ëëå é\ðêåëåñ тесе
докладсемпе п\лтеръсене тив\¸л\ шайра сътсе явасси пирки
ïûí=. 2011 ¸óëòà мероприяти ïàõàë=õíå тата óí=í
òàð=í øóõ=øë=õíå лай=хлатма нумай ¸\í\ë\õ ê\ðòí\:
п\ррем\ш\нчен, наука подразделений\сем с\нн\ докладсенчен
¸\í\ë\õ тата ¸èâ\÷ ыйту пуррисене ¸å¸ сътсе явма
éûø=íàññè; èêê\ì\ø\í÷åí, ïóðí=¸ëàí= \¸å àíë=í та пур
енл\ тишкерме докладсемпе п\лтеръсен тексч\сене малтан
уйр=м брошюр=сем туса пичетлемелле, ¸\р-шыври тата
республик=ри =сл=л=х учреждений\сене, асл=
шкулсене
ярса памалла; ви¸¸\м\ш\нчен, докладсене оппонентсен
хак
ïàìàëëà. 2011–2014
тар т\пчев¸исем те Ат=л¸и хал=х\сен этнос историй\пе
культурин ыйт=в\сене п=хса тухас, у¸=млатас т\л\шпе
ïûñ=ê \¸ туса èðòòåðí\. Â\ñåí \¸ ï\ò\ìëåò\â\ чылай енчен
ï\ð åâ\ðë\. ¨àâ â=õ=òðàõ àâàëë=õà ÷\ðòñå ò=ðàòñà, =íà
¸\н\лле хак парса ч=ваш тата тутар учен=й\сем Ат=л¸и
П=лхар культур=па
истори
4
¸улсенче институт=н =сл=л=х
доклач\сене ¸ак форматпа п=хса тухн=.
Ï\ëåòï\ð \íò\, XX \ì\ðòå ÷=âàø ò\ï÷åâ¸èñåì òå, òóñ\íúñåì
ïàí=. Ñ=ìàõ
еткерл\х\ пирки т\рл\
Стр.4
п\т\млетъсем патне пырса тухр\¸. Шел пулин те, ¸ак
ыйтупа п\т\млетъсем тун= чухне ч=ваш тата тутар истори
øêóë\ñåí õóòø=í=â\ñåì самаях ñèâ\íí\÷÷\. 2013 ¸óëõè àïðåë\í
13-ì\ø\í÷å Шупашкарта ку ò\ë\øïå ï\ëòåð\øë\
мероприяти – «Волжская Болгария (Булгария): этнокультурная
ситуация и общественное развитие» тем=па семинар
иртр\. +на Ч=ваш патшал=х гуманитари =сл=л=х\сен
институч\пе Тутар Республикин =сл=л=хсен академий\н
Ш. Марджани яч\лл\
Истори
историй\пе культури
Юлашки вун= ¸улл=хра п\ррем\ш хут ч=ваш тата тутар
=ñ÷àõ\ñåì Àò=ë¸è Ï=ëõàð ïàòøàë=õ\í тата Àò=ë ò=ð=õ\í÷è
п=лхарсен
ò\ë\øïå тухса ò=í=
тавлашулл= ыйтусемпе «¸авра с\тел» ирттерсе п\р-п\рин
шух=ш\семпе паллашр\¸, сътсе явр\¸. Форума
хутш=накансем ¸ак дискуссисене ус=лл= тесе пал=ртса
в\сене малалла т=сма йыш=нч\¸. Тутар истори шкул\пе
é\ðêåëåíí\ òà÷= ¸ûõ=íó ïèð\í êúðø\ñåí ïûñ=ê ï\ëòåð\øë\
ò\ï÷åâ проекч\сенче ÷=âàø ó÷åí=é\ñåíå те \¸ëåìå ¸óë ó¸ð\.
Тутар =счах\сем те ЧПГ+И т\пчев проекч\сене хутш=нч\¸.
2014 ¸улта ЧПГ+И археолог\сем тутар специалисч\семпе
п\рле Тутарстанра (юлашки вун= ¸улл=хра п\ррем\ш хут)
археологи экспедиций\ й\ркелер\¸.
2010–2013 ¸óëñåí÷å институт коллектив\ èñòîðè,
этнологи, археологи, филологи, экономика, искусство,
социологи тата ытти отрасльсемпе пур\ 85 к\неке к=ларч\,
97 =ñë=ë=õ êîíôåðåíöèé\, ñåññèé\, àíë= ëàðóñåì, «¸àâðà
с\телсем» ирттерч\.
2014 ¸óëòà 10 óé=õðà 13 наука \¸\ кун ¸óòè êóð÷\.
2013 ¸óëõè íîÿáð\í 29-ì\ø\í÷å институт структуринче
улш=нусем
ïóë÷\¸. +ñë=ë=õ подразделений\сен \¸-õ\ëíå
¸\нетсе лай=хлатас т\ллевпе хальччен пулн= пайсене ви¸\
ене – истори, филологи тата искусствоведени – п\рлештерес
òåð\¸.
Ч=ваш патшал=х гуманитари =сл=л=х\сен институч\н
âûð=í\ Ðุåé Федераций\н =ñë=ë=õ
ï\ëòåð\øë\: â=ë ¸\ð-øûâðà ÷=âàø ÷\ëõèí, литературипе
5
анл=х\нче уйр=м
институч\ й\ркелер\.
Стр.5
фольклор\н, ч=ваш хал=х\н тата Ч=ваш Республикин
истори, археологи, социологи, этнологипе искусство
=ñë=ë=õ\ñåí теори тата =ñë=ë=õïà \¸ëåâë\õ ûéò=â\ñåíå
п\т\м\шле т\пчекен
учреждени пулса т=рать, нумай
ïðîôèëüë\ =ñë=ë=õ öåíòð\í \¸\ñåíå ïóðí=¸ëàòü. 2006 ¸óëòàíïà
«Чувашский гуманитарный вестник» =сл=л=х журнал\
тухса ò=ðàòü. Унта ò=âàí ¸\ð-øûâ тата ют ¸\ð-øûâ (ßïîíè,
Венгри, Германи, США) т\пчев¸исем х=йсен статйисемпе
ï\ëòåð\â\ñåíå, рецензисене ïè÷åòë常\. 2012 ¸óëòàíïà
учреждени «+с-хак=л Знание» ятпа ха¸ат к=ларать.
Институт
Ч=ваш
ï\ðë\õ\ñåìïå, àñë= шкулсемпе òà÷= ¸ûõ=íñà \¸ëåò, Ìóñêàâ,
Санкт-Петербург, Самара, Чулхула,
ранск, /пхъ, Йошкар-Ола, Оренбург, Новосибирск,
Ижевск, Ра¸¸ей Федераций\н ытти хулисенчи т\пчев тата
=сл=л=х учреждений\семпе хутш=нусене анл=латать. Институт
¸ав=н пекех Венгри, Болгари, Германи, Швеци,
Франци, Турци, Китай, Япони, Казахстан, Финлянди,
США тата ытти ¸\р-шывсенчи =счах-гуманитарисемпе
¸ûõ=íó
é\ðêåëåò. Институт \¸òåø\ñåì – Í.È. Åãîðîâ,
À.Â. Êóçíåöîâ, Ý.Å. Ëåáåäåâ, Þ.Í. Èñàåâ, Ì.Ã. Кондратьев,
È.È. Бойко ò.ûò.òå – аякри тата ¸ûâ=õðè ют ¸\ð-øûâñåí÷å
иртекен =сл=л=х форум\сене час-часах хутш=на¸¸\.
2014 ¸óëõè ÿíâàð\í 1-ì\ø\ ò\ëíå институтра ïóð\,
76 ¸ûí ïóëí=, в\сенхушма
\¸ïå \¸ëåêåíñåìïå ï\ðëå,
чен 47 – =ñë=ë=õ \¸÷åí\ñåì: =ñë=ë=õ доктор\сем – 10 ¸ûí,
кандидатсем – 28. Гуманитари анл=х\нче в=й хуракансем
хушшинче паянхи кун ви¸\ =ру ¸ыннисем. Ч=вашл=ха
ò\ï÷åñ ò\ë\øïå óéð=ìàõ ïûñ=ê \¸ñåì òóí= =ñ÷àõñåì –
À.À. Òðîôèìîâ, Ì.Ã. Кондратьев, À.È. Мордвинова, Ã.Á. Ìàòâååâ,
È.È. Áîéêî, Þ.Â. Âèêòîðîâ, Í.È. Åãîðîâ, Â.Ï. Èâàíîâ,
È.Å. Èëüèí, Â.Ã. Ðîäèîíîâ, Ì.È. Ñêâîðöîâ, Â.È. Сергеев
ò.ûò.òå.
теки п\лъл\х
ïó¸ëàì=ø\
ЧПГ+Ин анл= инфраструктура. Ун=н =сл=л=х библиоотрасл\сен
литературипе ïóÿí. 2014
¸óë
т\лне ун=н фонд\нче антропологи, ънер
6
Республикинчи пултарул=х
Хусан, Са
Стр.6
п\л\в\, истори, лингвистика, музыковедени, политологи,
социологи, этнологи тата ытти =сл=л=х дисциплинисемпе
ïóð\ 14 355 ê\íåêå, брошюра тата журналсем. Сайра ò\ë
пулакан к\некесен пай\нчи революцичченхи к=лар=мсем
уйр=мах
картотека
2009 ¸ултанпа библиотека \¸чен\сем электронл= каталог
й\ркелеме пу¸лан=. Республик=н ытти =сл=л=х учреждений\сенче
\¸лекенсем
тата
асл=
хакл= шутлана¸¸\. Библиотек=ра каталогсемпе
пур, вулакансем унпа
шкулсенче п\лъ
пухакансем пир\н библиотек=н Т\п словарь картотекин
2 миллион единиципе паллашма пултара¸¸\. Вулав зал\нче
– 50 âûð=í.
×ÏÃ+Èí ï\ëòåð\øë\ структури – =ñë=ë=õ àðõèâ\.
Ун=н фонд\нче ч=ваш этнос\н, ¸\р-шыври ытти хал=хсен
историй\пе культури ¸инчен калакан 15 пин ытла единица.
+сл=л=х архив\н хыпарлав п\лтер\ш\ ч=ннипех те пыс=к
капашл=. Унта =счахсемпе писательсен, =сл=л=хпа культура
\¸÷åí\ñåí
харп=р
àðõèâ\ñåì, ï\ò\ì\øëå =ñë=ë=õ
искусств=н
нота
экспедиций\сен тата археологи разведкисен материал\сем,
с=н ъкерч\ксемпе картт=сем, кил-т\р\шри
предмеч\сем, картин=сем, композиторсен
хайлав\сем, фонограф карас й\ке ¸ине ¸ырса хун= ч=ваш
юрри-к\ввисем, «Хыпар» ха¸ат=н малтанхи номер\сем,
сайра т\л пулакан к\некесем, Ч=ваш Республикинче ¸уралса
ъсн\ палл= ¸ынсен харп=р япалисем, статистика пуххисем
т.ыт.те. Унта упранакан х=ш-п\р ал ¸ыру пуххисем,
с=махран, ч=ваш историк\н тата этнограф\н Н.В. Никольскин
ал ¸ûð=â\ñåì, ï\ðòåí-ï\ð õàêë= материал øóòëàíุ\.
Ч=ваш патшал=х гуманитари =сл=л=х\сен институч\ –
Ч=ваш Республикин х=в=рт аталанса пыракан =сл=л=х учреждений\сенчен
ï\ðè. Унти =ñë=ë=õ
подразделений\сем
паянхи кун ¸àê=í пек òåì=ñåìïå ¸èíå ò=ðñà \¸ë常\:
истори ен\пе – Ч=ваш Ат=л¸и т=р=х\нчи чул тата малтанхи
тим\р \м\р\сенчи пал=ксене у¸са т\пчесси;
археологи
пал=к\сене т\пчесси; Ч=ваш Ат=л¸и т=р=х\нчи малтанхи
чул \ì\ð\í тата Â=òàì \ì\ðñåí÷è ïàë=ê\ñåì; ÷=âàøñåí
7
òóõ=¸ë= óñ= êóðุ\.
Стр.7
этнос èñòîðèé\; ÷=âàø ýòíîñ\í ìèôîëîãèé\; XVIII \ì\ðòè
×=âàø Åí\í âûð=íòè õ=é òûò=ìë=õ управлений\н òûò=ì\;
XIX \ì\ð\í èêê\ì\ø ¸óððèí÷è – XX \ì\ð ïó¸ëàì=ø\í÷è
Ат=л¸и хал=х\сен этнокультура аталан=в\; паянхи Ч=ваш
Енри хал=хсемпе в\сен культури; Ч=ваш Республикинчи
íàöè-ïàòøàë=õ é\ðêåë\â\; ×=âàø Åí\í XX–XXI \ì\ðñåí÷è
аграри тыт=м\; этноссемпе конфессисен хутш=н=в\сен
социологий\; искусствоведени ен\пе – ч=ваш хал=х юррик\вви
тата ун=н этнос юрри-к\ввин ¸ых=н=в\сем; ч=вашсен
профессилл\ станокл= ънер\н аталан=в\; ч=ваш ънер\н
хайлав\сенчи нарспиана; Шупашкар хулин архитектури;
XX–XXI \ì\ðñåí÷è ×=âàø Åí\í ънер искусстви; XX–XXI
\м\рсен чиккинчи музыка культуринчи композиторсен
тата юр=¸сен =стал=х\; ч=ваш искусствинчи стиль ен\сем
тата ънер
лексикин историлле
ч=ваш тата туркк= ч\лхисен глагол
òûò=ì\; ÷=âàø
ñ=íàð\ñåì; филологи åí\ïå – ÷=âàø ÷\ëõè
àòàëàí=â\, ÷=âàø ÷\ëõèí òûò=ì\,
форминчен пулн=
ч\лхин лексикипе лексикографий\;
Í.È. Ашмарин тата ÷=âàø =ñë=ë=õ\ïå культура àíë=õ\;
когнитивл= лингвистика; ч=ваш хал=х пултарул=х\ (ч=ваш
õàë=õ ñ=ìàõë=õ\í пуххине õàò\ðëåñå ê=ëàðàññè); XVIII–XXI
\м\рсенчи ч=ваш литература историй\; паянхи ч=ваш
прозипе литератури.
Ë.Ï. Ïåòðîâ,
филологи =сл=л=х\сен кандидач\.
8
Стр.8
ТУПМАЛЛИ
Ñóëìàêë= óò=ìñåì . ............................................................ 3
+ñë=ë=õ ¸úï¸è ïóÿí. Þ.Í. Исаев ..................................... 9
Институт пусмисем – гранитран. Ã.À. Николаев ........... 23
/ì\ðõè ø=í ï=ðà катакан ÷\ëõå¸\. Ë.Ï. Петров
(Àòëàé) ............................................................................... 34
Ø=ïà êàðòíè. Þ.Ì. Артемьев ........................................ 46
Ê=âàê хуппи ó¸=ëñàí… Ä.Â. Басманцев ........................... 53
Óë=ï ò=ïðèñåí ÷=íë=õ\. Í.Ñ. Березина ............................ 60
×=âàø \íè-ëàøèíå шыраса òóïíè. À.Þ. Березин .......... 71
Историн ÷=í õàêëàâ\. È.È. Бойко . .................................. 76
×=âàø õàë=õ\í õ=âà÷\. Þ.Â. Викторов ...........................
82
Слак ¸óì\ïå – Шупашкара. Þ.Ì. Виноградов .............. 89
Óéð=ì ¸ûí âèò\ð истори êóð=íàòü. Þ.Â. Гусаров .......... 94
¨\í\ â=õ=ò ÷\ëõè éûõ=ðñàí… Ã.À. Äåãòÿð¸â ................... 100
Ò\ï õóëàì=ð èñòîðèé\ ¸èí÷åí. Â.Ä. Димитриев ............. 108
×\ëõå ïóÿíë=õ\ – â=ë õ=éíå åâ\ð ïóëíèí÷å. À.Ï. Долгова
114
Ìèô-þðàòó. Â.À. Ендеров .................................................. 124
Õóø=ëêàïà Силпи õóòë=õ\í÷å. Â.Ï. Иванов ..................... 129
Ял ¸ûííèíå ì\íø\í \íå êèðë\?.. È.Å. Èëüèí................. 137
×=íë=õ=í тънтер ïè÷\. Å.Â. Касимов .............................. 146
Илле Ò=õòè èë\ðòð\. È.Þ. Кириллова ............................ 153
×=íë=õ ò\ï âûð=íòà. Â.Í. Клементьев ............................. 159
Пире тытк=нлакан ытарайми ънер т\нчи.
Ì.Ã. Кондратьев ...................................................................... 164
Ê\ðåêåì\ð ñàðëàêà, íèñåï\ ïóÿí. À.Â. Кузнецов ............ 173
×\ëõå â=ðòò=íë=õ\ñåì. Ý.Å. Лебедев .................................. 178
Õàì=ð â=é=ì=ðà øàíí=. À.Ï. Леонтьев ............................ 184
¨èì\êðåí ïó¸ëàñà Питравччен… Ã.Á. Матвеев .............. 196
344
Стр.344
Авалхи ïàë=êñåí â=ðòò=íë=õ\… Å.Ï. Михайлов ............. 202
Òèì\ð \ì\ð\í â=ðòò=íë=õ\ñåì. Í.Ñ. Мясников ............... 209
/ì\ðòåí â=ð=ìðàõ \¸ ñòàæ\. Â.Ï. Никитин (Ñòàíüÿë) ... 214
×=âàø ò\í÷èí þïèñåì. À.À. Осипов ................................ 221
×=âàø пулса ïóð=ííè. Â.Ã. Родионов ............................... 228
Þðð=ìñåì – ¸óíàò=ìñåì… Ò.È. Семенова ...................... 235
×\ëõå èëåì\ø\í. Â.È. Сергеев ........................................ 241
Ñ\òåë õóøøèí÷å. Å.Â. Сергеева ....................................... 247
Ò=âàí ñ=ìàõ òûòê=í\í÷å. Ì.È. Скворцов ......................... 254
Ïó¸ëàìàí êà¸àë=ê. Í.Á. Смирнова (Ìàëÿñîâà) ................ 262
Ê\íåêåíå алла èëñåí… À.Ñ. Сулейманова ...................... 266
Авалхи т\нче кур=м тата паянхи
менталитет. Î.Í. Терентьева ............................................ 275
Зороастризмран òóõí= ¸óë-é\ð. À.À. Трофимов ............... 282
Хал=х культурине вит\м къресси. Г.Ф. Трофимов
(Þìàðò) ............................................................................ 294
Этем ÷óí\í÷è хусканусем. Ã.È. Ô¸äîðîâ ......................... 300
×=âàø ò\í÷è ò=ð=õ â\¸íè… Å.Â. Федотова ..................... 308
Истори ÷àðøàâ\ õû¸\í÷å. Â.Ã. Харитонова ..................... 317
+ñ-õàê=ëë= чун õ=þë=õ\. À.Ï. Хусанкай .......................... 321
×\ëõå ì\íø\í óëø=íàòü? Ý. Àëîñ-è-Ôîíò ..................... 328
Фонологи тата поэзи в=ртт=нл=х\сем. П.Я. Яковлев
(ßêêóñåí) ............................................................................ 334
345
Стр.345
Чувашский государственный институт гуманитарных наук
Научно-популярное издание
ЗНАНИЕ – СИЛА
Интервью
На чувашском языке
Составители
САЧКОВА Людмила Николаевна,
ПЕТРОВ (АТЛАЙ) Леонид Порфирьевич
Использованы фотографии из архива ЧГИГН
и личных архивов сотрудников института
Редактор Т.Н. Таймасова
Корректор Г.И. Алимасова
Компьютерный набор Л.Н. Сачковой
Верстка Л.Н. Сапоговой
Стр.346